DEHB’li Çocuklarda Rutin Oluşturma Güçlüğü

Sorunun Doğası: Neden Rutinler Zorlayıcı?

DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu), yürütücü işlevlerde (planlama, başlatma, sürdürme, sıralama, zaman yönetimi, esneklik, dürtü kontrolü) güçlüklerle seyreder. Rutin oluşturma ve sürdürme tam da bu becerilerin kesişiminde yer aldığı için DEHB’li çocuklarda aşağıdaki zorluklar gözlenir.

• Göreve başlama güçlüğü (task initiation): Çocuğun “başlamak” için dışsal bir tetikleyiciye ihtiyaç duyması. “Başlayamıyorum” sık duyulur.
• Sürdürme ve tamamlama: Dikkatin çabuk dağılması, çalışmanın ortasında farklı uyarana kayma; görevi bitirmeden bırakma.
• Zaman algısındaki güçlükler (time blindness): Görevin ne kadar süreceğini öngörememe; “az sonra” ile “yarın” arasında ayrımı net kuramama.
• Çalışma belleği ve sıralama: Çok adımlı yönergeleri akılda tutamama; adım atlama ya da sırayı karıştırma.
• Dürtüsellik ve ödül duyarlılığı: Ertelemenin cazibesi, anlık hazza yönelim, ertelenmiş ödüllere düşük tolerans.
• Duyusal ve duygusal düzenleme: Duyusal yüklenme, sıkılganlık, hayal kırıklığına düşük tolerans rutinlerin kopmasına yol açabilir.
• Gün içi dalgalanma: Sabah-akşam performans farkları, okul sonrası yorgunluk rutinlere uyumu dalgalandırır.

Bu güçlükler “isteksizlik” ya da “disiplin eksikliği” değil, nörogelişimsel farklılıkların sonucudur. Etkili müdahaleler, cezadan çok yapılandırma, dışsallaştırılmış destekler ve beceri öğretimine dayanır.

Bilimsel Temelli Yaklaşımlar: Neler Yapılabilir?

1) Çevresel Düzenleme

• Görsel rutinler ve kontrol listeleri: Sabah-akşam için 4–7 adımlık ikonlu poster.
  • Gerekçe: Dışsallaştırılmış ipuçları çalışma belleği yükünü azaltır.

• Belirli çalışma köşesi: Uyaran kontrolü, malzemelerin sabit yeri.
• Zamanı görünür kılma: Görsel zamanlayıcı, geri sayım, kum saati.

• Enerji penceresi: Zor görevleri çocuğun bilişsel olarak en uyanık olduğu zamana koyma (okuldan 30–60 dk sonra kısa ara + atıştırmalık, ardından ödev).

2) Görev Tasarımı ve Parçalama

• Mikro adımlar: 5–10 dakikalık dilimler; “bir sonraki küçük adım” ilkesi.
• Aktivasyon köprüsü: Başlamak için 60–90 saniyelik ısınma adımı (örn. sadece kalemi çıkar, ismini yaz).
• Bağlam sabitleme: Aynı yer, aynı sıra; bağlam ipuçları alışkanlık oluşumunu destekler.

3) Davranışsal Pekiştirme

• Anında, sık, küçük pekiştireçler: Jeton ekonomisi/yıldız tablosu; her adımda mini ödül. (Her adım=1 yıldız; 8 yıldız=akşam seçimi. Hafta sonu 40 yıldız=küçük sürpriz/aktivite.)

• Sosyal pekiştireç + somut pekiştireç bir arada: Spesifik övgü (“Planına sadık kaldın, 5 dakikada başladın.”).

• Kademeli sönümleme: Davranış otomatikleştikçe dışsal ödüller azaltılır.

4) Zaman Yönetimi ve Odak Döngüleri

• Kısa odak blokları (10–15 dk) + yapılandırılmış mikro mola (2–5 dk).
• Mola içeriği: Hareket, esneme, su—yüksek uyarıcılı ekranlardan kaçınmak daha etkili olabilir.
• Blok sonunda hızlı  kontrol listesi: “Tamamlandı mı? Sıradaki adım ne?”

5) Duygu Düzenleme Entegrasyonu

• Durdur–Nefes al–Planla kartı: Duygu yoğunluğu arttığında 3 nefes + tek adımlık plan.
• Duyusal düzenleme destekleri: Stres topu, sakız; gerekirse duyu bütünleme değerlendirmesi

• “Yeterince iyi” hedefi: Mükemmeliyet yerine tutarlı yeterlilik. aksama olduğunda “en yakın adıma dön” kuralı.

6) Ebeveynlik Stratejileri

• Kısa, net, tek adımlı yönergeler. “Şimdi diş fırçala, sonra pijama.”
• Önceden uyarı ve geçiş sinyalleri: “5 dakika sonra ödev” uyarısı, görsel/işitsel ipucu.
• Sınırlı seçenek: İki kabul edilebilir alternatif (ödev önce mi sonra mı meyve?). Özerklik motivasyonu artırır.
• Doğal ve ilgili sonuçlar: Ceza yerine önleyici yapı, sonuçlar önceden bilinsin ve kısa, ilgili olsun.
• Ko-regülasyon: Yetişkinin sakin ve tutarlı tonu, kısa cümle; çocuğun regülasyonunu modelleyin.

7) Okul İşbirliği

• Tek sayfalık rutin planı: Ödev formatı, teslim günleri, destekler.
• Haftalık geribildirim döngüsü: Ev–okul tutarlılığı.

8) Tıbbi ve Psikolojik Destek

• Psikiyatri değerlendirmesi ve gerekirse farmakoterapi: Dikkat, dürtüsellik ve yürütücü işlevlerde belirgin iyileşme sağlayabilir.
• Psikoeğitim ve BDT temelli beceri eğitimi: Zaman yönetimi, planlama, erteleme ile başa çıkma.
• Eş tanılar için tarama: Öğrenme güçlüğü, uyku sorunları, anksiyete/depresyon.

Sık Karşılaşılan Ebeveyn Soruları

• Ne kadar sürede işe yarar?
  • İlk haftada uyum zor olabilir. 2–4 haftada belirginleşen tutarlılık beklenir. Tutarlılık anahtar değişkendir.
• Ödüller bağımlılık yapar mı?
  • Amaç, dışsal pekiştirmeyi başlangıç aşamasında yoğun kullanıp davranış otomatikleşince kademeli azaltmaktır.
• Direnç olursa?
  • Adımları daha da küçültün, seçenek sunun, anında pekiştirin, zamanlamayı çocuğun enerji penceresine göre ayarlayın.

Son Söz

DEHB’li çocuklar için rutin, irade meselesinden çok tasarım ve destek meselesidir. Doğru yapı, görünür zaman, küçük adımlar ve anında pekiştirme ile rutinler kurulabilir ve sürdürülebilir hale gelir. Ailenin sakin, tutarlı ve esnek yaklaşımı, çocuğun güçlü yanlarını ve merakını rutine entegre etmesi (oyunsulaştırma) başarı olasılığını belirgin artırır.